Ακτινοθεραπεια και παρενεργειες: Άστοχη θεραπεία ή αναπόφευκτες συνέπειες;
Η ακτινοθεραπεία, έχει σημαντική πιθανότητα να καταστρέψει τα παθολογικά κύτταρα και να ωφεληθούμε, είτε πετυχαίνοντας την ίαση, δηλ. την καταστροφή όλων των κυττάρων, είτε μειώνοντας σημαντικά τον πληθυσμό τους , αλλά χωρίς την ολοκληρωτική εξαφάνισή τους. Τι εκ των δύο θα πετύχουμε, δεν μπορούμε να το προβλέψουμε… πριν από την έναρξη της θεραπείας και γι’ αυτό το λόγο είναι απαραίτητο να υποβαλλόμαστε σε κλινική και εργαστηριακή εξέταση ανά τακτά χρονικά διαστήματα μετά την θεραπεία.
Εκτός από το όφελος που μπορεί να απολάβουμε από την Ακτινοθεραπεία, υπάρχει κίνδυνος εμφάνισης επιπλοκών, όπως συμβαίνει με κάθε θεραπεία. Κατά την διάρκεια της παρατηρείται ερεθισμός των οργάνων και ιστών που βρίσκονται κοντά στον όγκο-στόχο. Το δέρμα, το λίπος, οι μύες, τα οστά και κατά περίπτωση ο εγκέφαλος, ο πνεύμονας, η καρδιά, το έντερο κλπ. θα υποστούν τη επίδραση των ακτινών.
Ο βαθμός αντίδρασης ποικίλει και δεν είναι προβλέψιμος πριν από την έναρξη της θεραπείας. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, βαθμονομούνται σε πενταβάθμια κλίμακα με πρώτο βαθμό την ήπια και μόλις αντιληπτή από τον / την θεραπευόμενο /-η μέχρι τον πέμπτο βαθμό που, αν και σπάνιο, μπορεί να είναι απειλητικό για τη ζωή ή τη ποιότητα ζωής.
Σε περίπτωση που αισθανθούμε κάποιο σύμπτωμα από τα παρακάτω ( ανορεξία, υπνηλία, καταβολή, δυσκολία στην κατάποση, διάρροια, ναυτία, άλγος διαταραχή στην αίσθηση ή κίνηση κλπ.) θα πρέπει χωρίς καθυστέρηση να το αναφέρουμε για να το αξιολογήσει ο ιατρός και να προβούμε στην κατάλληλη αντιμετώπιση. Αυτό ισχύει τόσο κατά την διάρκεια της θεραπείας, όσο και μετά την ολοκλήρωσή της, ανεξάρτητα από το διάστημα που έχει παρέλθει και ανεξάρτητα από το αν νομίζουμε ότι έχει σχέση με τη νόσο ή την θεραπεία.
Οι παρενέργειες της ακτινοθεραπείας, σαφώς εξαρτώνται από την δόση (ποσότητα) της θεραπείας που χορηγείται. Χαμηλές δόσεις δεν προκαλούν επιπτώσεις, όμως είναι αναποτελεσματικές για την νόσο. Υψηλές δόσεις είναι αποτελεσματικές για τη νόσο, αλλά γίνονται επικίνδυνες. Δεν υπάρχει σαφές όριο δόσης, κάτω από την οποία υπάρχει απόλυτη ασφάλεια, ούτε δόση πάνω από την οποία είναι βέβαιο ότι θα παρουσιαστεί παρενέργεια. Αυτό που είναι αποδεκτό από την Παγκόσμια Επιστημονική Κοινότητα ως επαρκής και μη απαγορευτική θεραπευτική δόση η TD 5/5.
T.D: Tolerance dose = Δόση ανοχής
5/5: Πιθανότητα σημαντικής επιπλοκής από την ακτινοθεραπεία σε 5% των θεραπευόμενων στα επόμενα 5 έτη.
Δυστυχώς είναι το τίμημα, το οποίο καλούνται να «πληρώσουν» το 5% των υποβαλλόμενων σε θεραπεία στην προσπάθειά τους να νικήσουν την νόσο. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου μπορεί να υποχρεωθούμε να λάβουμε υψηλότερες δόσεις από την δόση ανοχής 5/5 (TD 5/5). Βεβαίως πρόκειται για αξιολόγηση κινδύνου, που σημαη θεραπείαίνει ότι δεν υπάρχει «μαθηματικός τύπος», με τον οποίο μπορούμε να υπολογίσουμε ακριβώς τον κίνδυνο από την νόσο ή και την θεραπεία. Ο υπολογισμός γίνεται με βάση την καταγεγραμμένη στη βιβλιογραφία εμπειρία και την κρίση του θεράποντος. Η κρίση είναι τελείως υποκειμενική και πρέπει πάντα να γίνεται από αγαθά κίνητρα, εμπεριέχει όμως τον κίνδυνο της ανθρώπινης ατέλειας και αδυναμίας.
ΠΑΡΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΑΚΤΙΝΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΑΝΑ ΟΡΓΑΝΟ
1) ΠΑΡΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΑΚΤΙΝΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΚΕΦΑΛΗΣ ΤΡΑΧΗΛΟΥ
Οι επιπτώσεις της ακτινοθεραπείας σε ασθενείς που πάσχουν από νεόπλασμα, που εντοπίζεται στην κεφαλή και τον τράχηλο, αφορούν στα όργανα που ακτινοβολούνται (παρωτίδες , γλώσσα κτλ.) και στην γενική κατάσταση υγείας. Είναι ενοχλήσεις κατά τη διάρκεια της θεραπείας (οξείες παρενέργειες), λίγο μετά ( υποξείες παρενέργειες) ή και χρόνια μετά (χρόνιες παρενέργειες). Η έντασή τους μπορεί να είναι ήπια και καλά ανεκτή, έως σοβαρή και ενοχλητική. Σπάνια μπορεί να είναι πολύ σοβαρή και να απαιτηθεί ειδική ιατρική φροντίδα και νοσηλεία.
Τέλος βιβλιογραφικά αναφέρεται ότι υπάρχουν ασθενείς, που οι επιπτώσεις της ακτινοβολίας ήταν απειλητικές για τη ζωή τους.
Στα γενικής φύσεως συμπτώματα καταγράφονται :
Αδυναμία, καταβολή
Απώλεια βάρους, δυσκολία στην σίτιση στερεών-υγρών
Πτώση λευκών αιμοσφαιρίων, αιμοπεταλίων, αιματοκρίτη, βιοχημικές αποκλίσεις (ηλεκτρολύτες, ουρία, σάκχαρο κλπ. ).
Στις επιπτώσεις από ιστούς ή όργανα καταγράφονται :
Δέρμα και βλεννογόνοι: ερεθισμός , ερυθρότητα, δημιουργία εφελκίδων, απολέπιση, εξέλκωση
Αλωπεκία (τριχόπτωση) μπορεί να εμφανιστεί στο πίσω μέρος του τριχωτού.
Γεύση: αλλαγή στην αίσθηση των τροφών, των υγρών και αγευσία. Σε σημαντικό βαθμό επανέρχεται εβδομάδες μετά την ολοκλήρωση της θεραπείας.
Παρωτίδες, σίαλος: μείωση της ποσότητας του σιάλου, ξηροστομία. Σε σημαντικό βαθμό επανέρχεται εβδομάδες μετά την θεραπεία. Σπάνια εμφανίζεται οξεία παρωτίδα, μη μικροβιακής αιτιολογίας με άλγος για λίγες ημέρες.
Οδόντες, ούλα: επιβάλλεται επίσκεψη στον οδοντογιατρό πριν από την έναρξη της θεραπείας, για έλεγχο και αντιμετώπιση ουλίτιδας, τερηδόνας και περιοδοντίτιδας.
Άνω- κάτω γνάθος: υπάρχει πιθανότητα άσηπτης νέκρωσης κυρίως της κάτω γνάθου. Η σωστή υγιεινή της στοματικής κοιλότητας, αποτρέπει την επιμόλυνση του οστού (οστεομυελίτις) ή των μαλακών μορίων.
Μύες και άρθρωση κάτω γνάθου: σπάνια παρατηρείται ατροφία των μασητήρων μυών και τριγμός κατά την μάσηση από την ίνωση των υμένων της άρθρωσης της κάτω γνάθου με το κρανίο.
Θυρεοειδής- παραθυρεοειδείς: αν ακτινοβοληθούν οι τραχηλικοί λεμφαδένες μπορεί να επηρεαστεί η λειτουργία του θυρεοειδούς ή των παραθυρεοειδών αδένων και να απαιτηθεί φαρμακευτική υποκατάσταση των ορμονών. Θα πρέπει να γίνεται έλεγχος ανά τακτά χρονικά διαστήματα για χρόνια μετά την θεραπεία.
Υπόφυση: σπανιότατα μπορεί να εμφανιστεί υπολειτουργία της υπόφυσης, ιδίως όταν γίνεται ακτινοθεραπεία σε νεοπλάσματα που είναι στη βάση του κρανίου, όπως ο ρινοφάρυγγας. Ζητείται ορμονολογικός έλεγχος και χορηγείται θεραπεία υποκατάστασης.
Λάρυγξ: ακτινοθεραπεία στο λάρυγγα μπορεί να προκαλέσει αλλαγή στο «χρώμα» (χροιά) της φωνής και μείωση στην έντασή της. Σπανιότατα προκαλεί προβλήματα στην επικοινωνία, αλλά μπορεί να αλλάξει τη «μουσικότητα » της και αυτό μπορεί να είναι σοβαρό θέμα για τραγουδιστές, ή άλλους επαγγελματίες.
Οφθαλμός: σε λίγες περιπτώσεις νεοπλασμάτων, που βρίσκονται σε στενή σχέση με τον οφθαλμό (άνω- κάτω βλέφαρο, δακρυϊκοί αδένες, ρινοφάρυγγας, ηθμοειδές πέταλο κλπ.) μπορεί να έχουμε επιτάχυνση της ωρίμανσης του καταρράκτη, επιπεφυκίτιδα, κερατοειδίτις, αμφιβληστροειδίτιδα ή νευρίτιδα του οπτικού νεύρου ή πανοφθαλμία . Αντιμετωπίζονται με φαρμακευτική αγωγή που θα χορηγήσει ο οφθαλμίατρος.
2) ΠΑΡΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΑΚΤΙΝΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ
Ο εγκέφαλος, το συντονιστικό όργανο του υπόλοιπου σώματος, είναι αρκετά ανθεκτικό στην ακτινοθεραπεία. Παρενέργειες ωστόσο εμφανίζονται κατά τη διάρκεια της θεραπείας (οξεία φάση), λίγο μετά (υποξεία φάση) ή χρόνια μετά (χρόνια φάση).
Κατά τη διάρκεια ή λίγο μετά τη θεραπεία, μπορεί να εμφανιστούν :
αδυναμία, ναυτία, κεφαλαλγία, εκνευρισμό,
αλωπεκία (τριχόπτωση) ερύθημα (κοκκίνισμα) του δέρματος.
Μείωση, παροδική, στην ικανότητα για οδήγηση ή χρήση συσκευών που μπορεί να τραυματίσουν (ηλ. πριόνι) ή και στην κάθοδο ή άνοδο κλίμακας. Μείωση παροδική στην εγρήγορση και αδυναμία ανταπόκρισης σε πολύωρη απασχόληση που απαιτεί αυξημένη προσοχή.
Χρόνιες ενοχλήσεις ακτινοθεραπείας στον εγκέφαλο.
Λευκοεγκεφαλοπάθεια: είναι μια κατάσταση που διαπιστώνουμε στις μαγνητικές τομογραφίες.
Άνοια : προοδευτική έκπτωση των ανώτερων εγκεφαλικών λειτουργιών, που εμφανίζεται με το γήρας. Η ακτινοθεραπεία σπάνια επιταχύνει τη διαδικασία
Διαταραχή της προσωπικότητας: μπορεί να οφείλεται στην νόσο, αλλά μπορεί να επιβαρυνθεί με την χορήγηση ακτινοθεραπείας.
Αταξία, δυσαρθρία, ακράτεια: σπάνια συμπτώματα ιδίως σε μεγάλες ηλικίες.
Σπασμοί: είναι συχνή αιτία διάγνωσης του προβλήματος που εμφανίζεται στον εγκέφαλο και μπορεί να παραμείνει και μετά την θεραπεία.
Αυξημένη ενδοκράνιος πίεση: βυθιότητα, αδιαφορία, υπνηλία, κατά την διάρκεια των θεραπειών, τα οποία και αντιμετωπίζονται από τον νευροχειρουργό.
Ενδοκρινολογικές διαταραχές: αν είναι απαραίτητο να ακτινοβοληθεί η υπόφυση με υψηλές δόσεις, υπάρχει σημαντική πιθανότητα να παρουσιαστεί μειωμένη έκκριση των ορμονών που ελέγχουν άλλους αδένες (θυρεοειδής, επινεφρίδια, όρχεις ωοθήκες ) ή και να επηρεαστεί η φυσιολογική ανάπτυξη των παιδιών (αυξητική ορμόνη).
Οπτικές οδοί: κάθε προσπάθεια καταβάλλεται να αποφύγουμε την επιβάρυνση των οπτικών νεύρων και του οπτικού χιάσματος. Όπου αυτό είναι αδύνατο, υπάρχει πιθανότητα να επηρεαστεί η οπτική οξύτητα και να υπάρξει απώλεια μέρους του οπτικού πεδίου.
Η πλέον σοβαρή επίπτωση των ακτίνων στον εγκέφαλο, είναι η νέκρωση των γειτονικών με την βλάβη περιοχών. Απαιτούνται υψηλές δόσεις και η πιθανότητα είναι 1% – 5% . Η συμπτωματολογία εξαρτάται από την περιοχή που έγινε η θεραπεία και μπορεί να είναι οτιδήποτε από όσα έχουν αναφερθεί ήδη.
Τέλος, αν και σπανιότατα, μπορεί να παρατηρηθεί η ανάπτυξη δεύτερου νεοπλάσματος μεταξύ των ασθενών που γιατρεύτηκαν από την ακτινοβολία, μετά από πολλά χρόνια.
3) ΝΩΤΙΑΙΟΣ ΜΥΕΛΟΣ
Ο νωτιαίος μυελός είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο όργανο και λαμβάνεται κάθε πρόνοια, να μην υπερβούμε την δόση ανοχής του, διότι είτε παρατηρούνται νευρολογικές διαταραχές στην αίσθηση ή και στην κίνηση που είναι δύσκολο να υποχωρήσουν.
4) ΠΝΕΥΜΩΝ
Η ακτινοθεραπεία στον πνεύμονα μπορεί να προκαλέσει ακτινική πνευμονίτιδα. Η οξεία πνευμονίτιδα εμφανίζεται στα τμήματα του πνεύμονος που βρίσκονται κοντά στη νόσο. Η πιθανότητα εμφάνισης είναι 4 – 20 % ανάλογα με την έκταση και την θέση της νόσου. Τα συμπτώματα είναι βήχας, θωρακικό άλγος , δύσπνοια πυρετός και ακτινολογικά ευρήματα.
5) ΚΑΡΔΙΑ
Κάθε προσπάθεια καταβάλλεται για να μην ακτινοβοληθεί η καρδιά, διότι οι επιπτώσεις είναι σοβαρές και επικίνδυνες.
α) στεφανιαία νόσος
β)περικαρδίτις
γ) μυοκαρδιοπάθεια
δ) βλάβη των βαλβίδων
ε) αρρυθμίες
6) ΟΙΣΟΦΑΓΟΣ
Ερεθισμός του οισοφάγου κατά την διάρκεια της θεραπείας (οισοφαγίτις ) γίνεται αντιληπτή με δυσκολία στην κατάποση. Μήνες μετά μπορεί να αναπτυχθεί ίνωση και να υπάρξει στένωση. Σπάνια χρειάζεται η παρέμβαση γαστρεντερολόγου ή χειρουργού για να διανοίξει την στένωση. Αν ο οισοφάγος ακτινοβολείται, διότι πάσχει ο ίδιος ή γειτονικό όργανο σε επαφή, τότε υπάρχει κίνδυνος να εξελκωθεί ή και να διατηρηθεί και τούτο οφείλεται στην νέκρωση των παθολογικών ιστών από την θεραπεία.
7) ΗΠΑΡ
Η ηπατίτιδα από ακτινοθεραπεία εμφανίζεται καθώς αυξάνουμε την δόση και την έκταση έκθεσης του οργάνου. Μπορεί να εμφανιστεί άλγος ίκτερος πρήξιμο του ήπατος ή συλλογή υγρού στην κοιλιά. Το ήπαρ επιβαρύνεται από την ακτινοθεραπεία γειτονικών οργάνων, όπως το πάγκρεας ή το στομάχι.